مشی موسوی در برابر شیوه فرعونی

چکیده : قاعده فرعون های مست از قدرت نشنیدن صدای نصیحت گران و نرم نشدن در برابر نرمی زبان تذکر دهندگان و اصرار بر خودرایی شان است،‌ تا آن جا که در دریای غرور و تفرعن خود غرق شوند. اما مشی موسوی پرهیز از لسان فرعونی و دوری از زبان طعنه و تحقیر و خودبزرگ بینی و اطمینان از هدایت خود و ضلالت دیگران است.

کلمه – شهاب خضرایی:
۱٫ پیام ماه دانشجو و اخلاق سبز
پیام میرحسین موسوی به دانشجویان به مناسبت «ماه دانشجو» -ماهی که چند روزی است آغاز شده است و این سال نه تنها ۱۶ آذر آن، که هر روز آن روز ایستادگی و مقاومت در برابر استبداد و استعمار است- در انتها فرازی داشت که به اختصار، به مختصات جغرافیای اخلاقی و رفتاری جنبش سبز و راه سبز امید آن اشاره دوباره می‌کرد:
«یادمان باشد که برای ما، هدف وسیله را توجیه نمی کند. یادمان باشد که شعار «دروغ ممنوع» در روزهای پرشکوه پیش از انتخابات، چگونه از جان مردم خسته از دروغ های پیاپی قدرتمندان برخاست و فضای این دیار را فراگرفت. یادمان باشد که تا یکایک ما، خود را از آلودگی ها و نقایص اخلاقی پاک نسازیم، انتظار داشتن جامعه اخلاق بنیادی که در آن همه انسانها بتوانند به قله های شکوفایی انسانی خود برسند، بیهوده است. و یادمان باشد که در این راه، شکست نیست، اما صبر و استقامت فراوان، و عدم ترس از پرونده سازی و سایر اقدامات سرکوبگرانه ضروری است. یادمان نرود که همه باهم می گفتیم نترسید نترسید ما همه با هم هستیم.»
نقد رذایل رایجی همچون ماکیاولیسم سیاسی و تقدم سیاست و قدرت بر اخلاق و مصلحت مردم، و نفی دروغ و عدم و شفافیت و ریاکاری و پنهان کاری، در کنار توصیه به فضایل ضروری برای اصلاح رذایل پیش گفته،‌ از جمله صبر و استقامت و نترسیدن و ایستادن در کنار هم در برابر سرکوب ها و فشارها تا رسیدن به صبح پیروزی و گشایش،‌ مضامین اصلی این بخش اخلاقی پیام میرحسین بود. مضامینی که جدید یا ناشناخته نیستند، اما به تکرار مداوم و هرروزه آنها نیاز داریم، تا دیدن و شنیدن هرروزه دروغ و وقاحت، بی اخلاقی و قدرت طلبی، و ریاکاری و سیاه کاری، قبح آنها را در نظرمان از بین نبرد، و تا روزهای سخت فشار و سرکوب و روزمرگی های ملالت و مرارت، اهمیت و ضرورت فضایلی چون صبر را از یادمان نبرد و ارزشهایی چون انسجام و اعتماد و همدلی و با هم بودن و به فکر همدیگر بودن را فراموش مان نکند و ترس و ناامیدی را بر جان مان مستولی نسازد.
۲٫ تا از خود شروع نکنیم …
اما به زعم نگارنده، این یادآوری های اخلاقی فراز مهمتر دیگری هم داشت، و آن توصیه به مراقبت از خود و شروع کردن از خود بود: «یادمان باشد که تا یکایک ما، خود را از آلودگی ها و نقایص اخلاقی پاک نسازیم، انتظار داشتن جامعه اخلاق بنیادی که در آن همه انسانها بتوانند به قله های شکوفایی انسانی خود برسند، ‌بیهوده است.» تنها جریان و حرکتی میتواند ادعای صلاح و اصلاح کند و دعوی اخلاقی و ارزشی داشته باشد، که این اصلاح اخلاقی را از خود شروع کند و تنها واجد جنبه های سلبی و انتقادی در قبال رذایل شایع و مسلط در جامعه نباشد، بلکه تیغ نقد اخلاقی را به سوی خویش نیز بگیرد، تا دائما از خطر آلوده شدن به رذایل و قبایحی که با آن ها میجنگد در امان باشد. دیو و ددهای اجتماعی موجودات خلق الساعه ی از آسمان بر زمین باریده نیستند،‌ بلکه درختان بدروییده و گیاهان آفت زده ای هستند که از بذرهای همین خاک و از دل همین زمین روییده اند،‌ خاک و زمین فرهنگی و اجتماعی ای که یکایک افراد اجتماع بخشی از آن هستند. لذا همواره باید خطر ریشه ها و بذرهای فاسدی را که اکنون درخت و ثمره مجسم و نهایی آن در پیش چشمان مان است، در خود نیز جستجو کنیم و با شروع از خود، خاک آینده فرهنگ و جامعه را از رویش دوباره کژی ها در امان بداریم.
جدای از این احتمال، خطر دیگری نیز به طور خاص در زمان چیرگی بدی ها و بداخلاقی ها و در زمانه سرکوب و مبارزه، افراد را تهدید میکند، و آن این است که در جنگ با سیاهی ها خود نیز به شکلی دیگر، گرفتار همان بدی ها و سیاهی ها شوند: وقتی در برابر صدایی بلند در بحث و مناظره صدایی بلند می کنیم، وقتی در برابر چهره ای برافروخته و درهم کشیده صورت در هم میکشیم و روی دژم میکنیم، وقتی خشونت می بینیم و میل به خشونت میکنیم، وقتی دشنام و توهین و افترا میشنویم و درون مان تیره میشود، وقتی توسل حریف را به دروغ و بی اخلاقی و بی تعهدی اش را به قانون و اصول می بینیم و برای عقب نماندن از او یا برای رسیدن به هدف های خیر خود عزم مقابله به مثل میکنیم، … در تمام این لحظه ها، سیاهی، محتوا و روش خود را به جنگنده با سیاهی ها هم تحمیل میکند، و مبارز و مقاوم را علاوه بر وظیفه ایستادگی و مقابله کردن، با وظیفه ای دیگر نیز روبرو میکند: این که بکوشد وقتی به جنگ هیولای بدی ها میرود، چون او دیوسان و ددمنش نشود.
۳٫ مشی موسوی و شیوه فرعونی
و یکی از بزرگترین این ددمنشی ها، چنان که در ابتدای پیام موسوی هم به آن اشاره شده است،‌ رذیلتی اخلاقی به دیرپایی عمر بشر به نام استبداد و تفرعن است، استبدادی که واجدان آن:
«… در جهت کسب پیروزی با حاکمیت ترس، از همان روشی استفاده می کنند که فرعون و همه فرعونیان بهره بردند. طایفه طایفه کردن مردم «با خودی و غیرخودی کردن ملت» و قرار دادن مردم در مقابل هم، تحقیر مردم با گوساله و بزغاله و خس و خاشاک نامیدن برای واداشتن آنها به کرنش، و سرانجام رنگ قدسی بخشیدن به قدرت، که «انا ربکم الاعلی». و این آخری به گواهی تاریخ بدترین جنبه جباریت است. یعنی واجب است که اطاعت کنید و سوال نکنید و ما برتر از آن هستیم که مورد سوال قرار گیریم. آیا قانون گریزیهای گسترده و حساسیت در برابر خواست بازگشت بدون تنازل به قانون اساسی وعدم تمکین در مقابل رای مردم و گریز از انتخابات های آزاد و رقابتی غیرگزینشی و بستن روزنامه ها جز این معنی می دهد که عده ای خود را برتر از قانون و مستغنی از آرا و نظرات مردم می دانند؟»
این استبداد و تفرعنی است که خود را از همه برتر میداند و برای خود حقانیت مطلق قائل است و تنها خدا و دین خود را دین و خدای معتبر و بر حق میداند و مدام نگران آلوده شدن دین و سرزمین مردم -و در واقع و به این واسطه نگران حکمرانی خود- است. این استبداد برای حفظ خودمداری و حقانیت خود و امنیت خویش صدای اش را بلند میکند و با زبان درشت سخن میگوید و میکوشد با شوکت و حشمت خود معترضین و منتقدین را منکوب و مرعوب کند. از همین رو، کسی که عزم اصلاح و نصیحت این فرعون میکند بسیار مستعد آن است که مشی و شیوه و لسانی مشابه اتخاذ کند. برای پرهیز از این مقابله به مثل و فرعونی شدن در روش است که به موسی توصیه میشود در ابتدا «زبانی نرم» برگزیند،‌ باشد که فرعونی که طغیان و سرکشی کرده است به خود بیاید یا خاضع و متواضع شود: اذهبا الا فرعون انه طغی، فقولا له قولا لینا لعله یتذکر او بخشی (طه، ۴۳-۴۴) چرا که اگر موسی هم مشی فرعونی پیشه کند،‌ دور بسته تفرعن هیچ گاه به انتها نمیرسد. نه تنها هدف موسوی، که مشی و شیوه و ابزار و وسیله مناسب موسوی نیز برای مبارزه با خوی و شیوه فرعونی لازم است. چرا که موسایی که با سحر فرعونی به جنگ بساط استبداد او برود، ناگزیر به بازی و شیوه و «شعبده بازی» قدرت مدار و دنیامحور او تن داده است، شعبده بازی ای که هر چه قدر هم که حیله و شگرد در چنته داشته باشد و هر چه قدر موجب تحیر عقول و ترس و ارعاب اولیه شود،‌ دست آخر ترفند و شعبده اش رو میشود و ساختگی و بی اثر بودن اش در برابر شیوه اخلاقی و حقیقی آشکار میشود: و الق ما فی یمینک تلقف ما صنعوا. نما صنعوا کید ساحر،‌ و لا یفلح الساحر حیث اتی / طه، ‌۶۹ (و آنچه در دست راست دارى بینداز، تا هر چه را ساخته‌اند ببلعد. در حقیقت، آنچه سرهم‌بندى کرده‌اند، افسون افسونگر است، و افسونگر از هر در که در آید پیروز و رستگار نمى شود.)
هر چند، قاعده فرعون های مست از قدرت نشنیدن صدای نصیحت گران و نرم نشدن در برابر نرمی زبان تذکر دهندگان و اصرار بر خودرایی شان است،‌ تا آن جا که در دریای غرور و تفرعن خود غرق شوند. اما مشی موسوی پرهیز از لسان فرعونی و دوری از زبان طعنه و تحقیر و خودبزرگ بینی و اطمینان از هدایت خود و ضلالت دیگران است. با این که موسی رسول الاهی است و شایسته ادعای حقانیت (چرا که به تعبیر قرآن «سلطان»، به معنای نشانه روشن و دلیل قطعی نزد وی است)، اما این فرعون است که از ضلالت موسی و پیروان اش و از هدایت خود و فرمانبرداران اش گویی مطمئن است، و این موسی است که -به امر الاهی- تا آخرین لحظه امید هدایت و نجات از فرعون نمیبرد و تا میتواند به زبان نرمی و نصیحت و توصیه و پیشنهاد و تذکر و تکرار سخن میگوید.
در برابر،‌ فرعون و فرعونیان، با این که دلیل و نشانه محکمی ندارند، چنان از راه خود مطمئن اند و چنان نظر خود را حق مطلق و راه آشکار می بینند، که نمیتوانند راه و نظر و عقیده دیگری را در کنار نظر خود حتی تصور کنند. تا آن جا که وقتی «ایمان آورده ای از جمع فرعون»، ‌که «ایمان اش را مخفی کرده است»، میگوید که ارائه نظرات مختلف بی ضرر است و گفتن نظر که مشکلی ندارد،‌ و استدلال میکند که «اگر موسی دروغگو باشد دروغ اش علیه خود او است، و اگر راستگو باشد برخى از آنچه به شما وعده مى‌دهد به شما خواهد رسید، چرا که خدا کسی را که افراط کار و دروغزن باشد هدایت نمى‌کند»، فرعون باز سر خودسری بر میدارد و هیچ رای و نظری را در کنار نظر مختار بی چون و چرای خود تاب نمی آورد و به شیوه همه مستبدین خودرای میگوید: «جز آنچه مى‌بینم، به شما نمى‌نمایم، و شما را جز به راه راست راهبر نیستم» (و قال رجل مومن من آل فرعون یکتم ایمانه اتقتلون رجلا ان یقول ربی الله و قد جاءکم بالبینات من ربکم؟ و ان یک کاذبا فعلیه کذبه، و ان یک صادقا یصبکم بعض الذی یعدکم. ان الله لایهدی من هو مسرف کذاب. یا قوم لکم الملک الیوم ظاهرین فی الارض،‌فمن ینصرنا من باس الله ان جاءنا؟ قال فرعون: ما ارئکم الا ما اری، و ما اهدیکم الا سبیل الرشاد / غافر،‌۲۸-۲۹)
و بعد برای آن که نظرات مخالف با رای «درست» فرعونی اجازه «فاسد و آلوده کردن کشور» را پیدا نکنند و «دین و خدای مردم» را از بین نبرند، فرعون و فرعونیان از تمام «قوای قاهره» شان استفاده میکنند: کشتن فرزندان کسانی که نظری جز نظر فرعون دارند و طایفه طایفه کردن آنها و استضعاف طایفه ای از ایشان و …:
و قال الملاء من قوم فرعون اتذر موسی و قومه لیفسدوا فی الارض و یذرک و آلهتک؟ قال سنقتل ابناءهم و نستحیی نساءوهم و انا فوقهم قاهرون / اعراف،‌۱۲۷ (بزرگان گروه فرعون گفتند: آیا میگذاری موسى و گروهش در زمین فساد کنند و تو و خدایانت را ترک گوید؟ گفت: پسرانشان را خواهم کشت و زنانشان را زنده خواهم گذاش، و ما بر ایشان غالب و قاهریم.)
ان فرعون علا فی الارض و جعل اهلها شیعا یستضعف طائفه منهم یذبح ابناءهم و یستحی نساءهم، انه کان من المفسدین / قصص، ۴ (فرعون در آن زمین برترى جست و مردمش را فرقه‌فرقه ساخت. گروهی را زبون مى‌داشت و پسرانشان را مى‌کشت و زنانشان را زنده مى‌گذاشت که او از تبهکاران بود.)
هر چند، موسی و گروه اش در این جدال نابرابر راه و وسیله ای جز صبر و پاکی و پرهیزگاری اخلاقی و استعانت از خدا ندارند، راهی که البته در نهایت بر راه به ظاهر قاهر و غالب فرعونی پیروز است، ‌چرا که عاقبت کار از آن پرهیزگاران اخلاقی -و نه طاغوت ها و مستبدین و دروغگویان و مفسدان و ظالمین- است، و چرا که خداوند اراده کرده است که آنها که مورد ظلم و استضعاف قرار گرفته اند در نهایت وارث زمین و امام و پیشوای آن شوند:
قال موسی لقومه استعینوا بالله و اصبروا، ان الارض لله یورثها من یشاء من عباده، و العاقبه للمتقین / اعراف، ‌۱۲۸ (موسى به گروه خود گفت: از خدا مدد جویید و صبر پیشه سازید که این زمین از آن خداست و به هر کس از بندگانش که بخواهد آن را به میراث مى‌دهد. و سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است.)
و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلم ائمه و نجعلهم الوارثین / قصص، ۵ (و ما بر آن هستیم که بر مستضعفان روى زمین منت نهیم و آنان را امامان و پیشوایان سازیم و وارثان گردانیم.)
۴٫ ار فرعون درون تا فرعون برون
با این مقدمات، میتوان طرح بحث «فرعون درون» را در کنار این «پیام موسوی» و این دو جنبه اخلاقی آن -یعنی اهمیت رذیلت استبداد و اهمیت تزکیه اخلاقی خود- دید. با این نگاه، دیگر نباید بر آشفت که چرا کسانی که صاحب قدرت اند بر بی قدرتانی که از حداقل حقوق و آزادی ها نیز محروم اند نهیب اخلاقی میزند و آنها را از قدرت طلبی و تفرعن پرهیز میدهند. نباید تصور کرد برای کسانی که در ساختار رسمی قدرت نیستند بحث تفرعن و استبداد معنی ندارد و این تنها صاحبان حکومت و قدرت و دولت اند که باید به فکر خودمداری و استبداد رای های خود باشند و بکوشند از خوی و خلق فرعونی در پندار و گفتار و رفتار بپرهیزند.
دولتمداران و سیاستمردان یک سال و اندی پس از انتخابات، هنوز نمی توانند قدرت نرم شهروندان بی شماری را که زیر ساختار سخت سیاسی -و در واقع فراتر از آن- حضور و اثر دارند فراموش کنند یا نادیده بگیرند، چرا که این زندگی های ما است که به قوانین و ساختارها و چارچوب های اسمی اعتبار می بخشد. اگر این قدرت و حضور نرم با ساختار سیاسی برابری میکند،‌ پس آفات آن نیز میتواند به اندازه آفت زدگی قدرت سیاسی خطرناک باشد، چرا که همان زندگی ای که به ساختار سیاسی اعتبار میدهد، زمینه ساز آفات و کژی های آن نیز هست. و اگر تفرعن و استبداد در جان زندگی و فرهنگ ما ریشه بدواند و ما خود را از آن پاک نکنیم، شاخه ها و برگها و میوه ها و ثمرات خود را در ساختار اعتباری ای که از آن اعتبار میگیرد هم نشان خواهد داد.
درست است، از «فرعون درون» تا «فرعون برون» راه این همه نیست، چرا که فرعون برون، که این همه فساد و ظلم و مشکل از او است، مانند باقی رذائل، چیزی نیست جز بسط و پرورش و تجسم و تجسد یافته همان فرعون درون. همان فرعون درونی که درون یکایک ما بالقوه میتواند وجود داشته باشد، و در روزگار و شرایط مناسب میتواند چون اژدهای نفسی فروخفته ظهور و تجلی کند، روزی که قدرت مطلق «واقعی» و «بیرونی» را در دستان خود ببیند و همه چیز و همه کس را در ید قدرت خود بیابد. آن روز بعید نیست ما هم این صفات فرعونی را در خود باز بیابیم: این که چون فرعون و فرعونیان به اسم امنیت شهر و فاسد نشدن کشور و از بین نرفتن دین و عقاید مردم و به واقع برای حفظ حکومت و قدرت خود به دنبال «حاکمیت ترس و سرکوب» برویم، و مردم را بسته به نسبت شان با رای و نظر خود «خودی و غیرخودی» کنیم، و لسان تحقیر و طعنه و خوار و خفیف پنداشتن زیردستانی که بر آنها غالب و قاهر ایم برگزینیم و نصیحت و تذکر و انتقاد هیچ مشاور و منتقد و معترضی را به گوش نگیریم، و دست آخر این که به همه این خودمداری ها و خومحوری ها رنگ خدایی بزنیم و تفرعن و جباریت خود را در هاله الوهی بپیچیم و ببینیم.

مطرح شدن بحث «فرعون درون» را باید به فال نیک گرفت، چرا که همان طور که امروز می بینیم و همان طور که در طول تاریخ، سر بر آوردن استبدادهای مختلف را از دل انقلاب ها و آزادی خواهی های متعدد دیده ایم، از آن «فرعون درون» تا این «فرعون برونی» که هر روز نمونه مجسم و متجسدش را می بینیم و میشنویم و حس میکنیم و زندگی میکنیم، راه درازی نیست. پس هر چه قدر که این «فرعون برون» را بد میدانیم، خود را از آلوده شدن به رذایل اش مراقبت کنیم و پاک بداریم: از این که مخالف خود را بترسانیم و با ترساندن و بدون استدلال کردن و بدون شنیدن استدلال، صدای اش را خاموش کنیم و به جای حقیقت جویی و حق پویی، تنها به دنبال ثابت کردن پیروزی و غلبه خود بر حریف باشیم، از این که به خشونت چه در عرصه کلام -با توهین و دشنام و تخفیف مخاطب- و چه در عرصه بیرونی و فیزیکی دامن بزنیم و از آن وسیله ای برای غلبه و سلطه بجوییم، از این که نظرات خود را مطلق و معیار حقیقت بینگاریم و تمام عالم و آدم را بر مبنای آن تقسیم بندی و دسته بندی کنیم و از دل آن طایفه طایفه و گروه گروه و دسته دسته بیرون بکشیم و در برابر هم صف کشی کنیم، … و دست آخر این که قاعده اصیل اخلاق یعنی انصاف را رعایت نکنیم،‌ و درباره دیگران با ملاکی قضاوت کنیم که درباره خود به کار نمی بندیم.